Μηνάς Καφάτος: «Γεννηθήκαμε από τα άστρα. Το σώμα μας είναι ένας μικρός πλανήτης».. Ο διακεκριμένος Έλληνας κοσμολόγος και καθηγητής Υπολογιστικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Chapman της Καλιφόρνιας σε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση για τη συνείδηση, τον χρόνο, τη σκοτεινή ύλη, τη δύναμη του νου και την ευδαιμονία.
Από τι αποτελείται ο άνθρωπος; Ποιοι είμαστε; Τι είναι το σύμπαν; Μπορεί η Φυσική να εξηγήσει τον κόσμο μας; Τα ερωτήματα αυτά κατακλύζουν το μυαλό μου, πηγαίνοντας να συναντήσω τον καταξιωμένο Έλληνα καθηγητή Μηνά Καφάτο.
Το ραντεβού μας είχε δοθεί στο lounge του ξενοδοχείου Y στην Κηφισιά, όπου διέμενε στη διάρκεια της σύντομης παραμονής του στην Αθήνα. Το πρωινό είναι ηλιόλουστο και μπροστά μου έχω έναν επιστήμονα που εξερευνά το κβαντικό σύμπαν, πτυχές της ύπαρξής μας αλλά και τον ανθρώπινο νου.
Είναι κβαντικός φυσικός, κοσμολόγος και αστροφυσικός. Κατέχει την έδρα Fletcher Jones Υπολογιστικής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Chapman της Καλιφόρνιας και ειδικεύεται στον τομέα της Συνειδητότητας. Εδώ και πολλά χρόνια δίνει ομιλίες και σεμινάρια σε πανεπιστήμια, συνέδρια και επιχειρήσεις σχετικά με τους φυσικούς νόμους που αποτελούν τα θεμέλια του σύμπαντος, την εφαρμογή τους στην καθημερινή ζωή, την ευημερία του ατόμου, την ευεξία και την επιτυχία. Έχει λάβει πολυάριθμα βραβεία και τιμητικές διακρίσεις, έχει συγγράψει βιβλία πνευματικής αναζήτησης και έχει περισσότερες από τριακόσιες δημοσιεύσεις σε ερευνητικά επιστημονικά περιοδικά.
Γεννήθηκε στην Κρήτη στις το 1945 και έφυγε για την Αμερική σε ηλικία δεκαοκτώ ετών. Στη διάρκεια της επιστημονικής του διαδρομής έχει ασχοληθεί ενδελεχώς με τους μεγαλύτερους και πιο πολύπλοκους γρίφους που αντιμετωπίζει σήμερα η επιστήμη καθώς και με την εξερεύνηση νέων γνωστικών πεδίων.
Ζούμε καθημερινά σαν να περιμένουμε το αιφνίδιο. Αλλά θεωρώ ότι αυτό ήταν το μεγάλο μάθημα της πανδημίας. Το άγνωστο, βέβαια, είναι σημαντικό γιατί παράλληλα δίνει νόημα στην ανθρώπινη υπόστασή μας.
Κατά τη διάρκεια της συνομιλίας μας διακρίνω μια ευγενική και οικεία προσωπικότητα. Είναι εκφραστικός, μιλά χαμηλόφωνα και ήρεμα. Στη βόλτα που κάνουμε στο Κεφαλάρι για τις ανάγκες της φωτογράφισης παραμένει ευδιάθετος και μου λέει πόσο πολύ χαίρεται όταν βρίσκεται στην Ελλάδα. Επίσης, εξηγεί πόσο του αρέσει να συνδέει τη φιλοσοφία με τις θετικές επιστήμες, ενώ συχνά χρησιμοποιεί παραδείγματα αλλά και αποφθέγματα προκειμένου να γίνει κατανοητή η αναλυτική του σκέψη. Λατρεύει τα ταξίδια, ζει στη Μαρίνα ντελ Ρέι της Καλιφόρνιας μαζί με τη βιολόγο σύζυγό του Σούζαν Γιανγκ και αγαπά τον διαλογισμό.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί μιλά για την εποχή μας, την τεχνολογία, τον κόσμο του σύμπαντος, την έννοια του χρόνου, τη δημιουργία του ανθρώπου, τους νέους αλλά και τι θεωρεί σημαντικό στη ζωή.
— Τι τίτλο θα δίνατε στην εποχή που ζούμε;
Είμαστε μάρτυρες μιας εποχής που παρατηρούνται τεκτονικές αλλαγές άνευ προηγουμένου σε επίπεδο ευημερίας του ανθρώπου, παγκόσμιας οικονομίας και περιβάλλοντος. Είμαστε καθ’ οδόν προς μια ταχεία εξέλιξη που αφορά οτιδήποτε συμβαίνει γύρω μας και συχνά φαίνεται ανεξέλεγκτη. Νομίζω ότι είναι η περίοδος του σπουδαίου αγνώστου. Πορευόμαστε σε μια εποχή που κυριαρχεί το αναπάντεχο, το απροσδόκητο και το ξαφνικό. Ζούμε καθημερινά σαν να περιμένουμε το αιφνίδιο. Αλλά θεωρώ ότι αυτό ήταν το μεγάλο μάθημα της πανδημίας. Το άγνωστο, βέβαια, είναι σημαντικό γιατί παράλληλα δίνει νόημα στην ανθρώπινη υπόστασή μας.
— Τι είναι αυτό που τροφοδοτεί την περιέργειά μας; Ζείτε συνεχώς με ένα «γιατί»;
Μεγαλώνοντας στο νησί της Κρήτης, από πολύ μικρή ηλικία με γοήτευσε η απεραντοσύνη του Διαστήματος, ειδικά τα βράδια, όταν κοίταζα τον νυχτερινό ουρανό. Από τότε οι ερωτήσεις μου για το σύμπαν είναι συνεχείς. Πάντοτε με έλκυε η γνώση, η τάση για ανακάλυψη και η φύση της πραγματικότητας. Η εξερεύνηση του αγνώστου είναι που δίνει νόημα στην ύπαρξή μου.
— Τι ήταν αυτό που σας οδήγησε στον κόσμο της Φυσικής και του σύμπαντος;
Αν και μικρός αγαπούσα τη ζωγραφική, λάτρευα τον έναστρο ουρανό. «Θέλω να γίνω επιστήμονας», είπα μια μέρα στον πατέρα μου κι εκείνος μου απάντησε: «Τότε είναι απαραίτητο να πας στην Αμερική». Η μητέρα μου, η οποία ήταν δασκάλα, δεν ενθουσιάστηκε τόσο με την ιδέα, επειδή και ο άλλος αδελφός μου, ο Φώτης, βρισκόταν ήδη για σπουδές στο εξωτερικό. Μάλιστα, δεν ξεχνώ ποτέ ότι ο αδελφός μου μού είχε κάνει και ένα καταπληκτικό δώρο, ένα κατοπτρικό τηλεσκόπιο. Έκτοτε, η γοητεία που μου ασκεί ο γαλαξίας παραμένει ασίγαστη.
— Θεωρείτε ότι ζούμε σε μια περίοδο που η τεχνολογία μάς ενώνει ή μας αποξενώνει;
Πολύ ωραία ερώτηση. Νομίζω ότι συμβαίνουν και τα δύο. Προφανώς μας φέρνει κοντά. Πλέον, έχεις τη δυνατότητα να συνομιλήσεις αμέσως με οποιοδήποτε άτομο σε όλον τον κόσμο. Δείτε, επίσης, τι συνέβη την περίοδο της πανδημίας, οπότε μπήκαν στη ζωή μας η τηλεργασία, η τηλεζωή και οι τηλεσχέσεις. Αναμφίβολα, η τεχνολογία αποτέλεσε έναν απρόσμενο σύμμαχο των πολιτών κατά τη διάρκεια του κορωνοϊού. Από την άλλη πλευρά, πιστεύω ότι οι άνθρωποι σταδιακά απομακρύνονται, δημιουργούν απρόσωπες σχέσεις και στις διαπροσωπικές επικοινωνίες κυριαρχεί το εφήμερο. Οι οικογενειακές, οι φιλικές και οι ερωτικές σχέσεις έχουν επηρεαστεί καταλυτικά από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Όμως είναι αναγκαίο να επιδιώκουμε τη διά ζώσης επαφή. Είναι καλύτερη μια ισχυρή σύνδεση ανάμεσα σε δύο ανθρώπους παρά ένα δυνατό σήμα WiFi.
— Μπορεί να αλλάξουν οι σχέσεις και τα συναισθήματά μας από τη χρήση της τεχνολογίας; Δηλαδή ποια μορφή μπορεί να έχει η αγάπη ή ο έρωτας όταν μετατρέπεται σε μια βάση δεδομένων;
Τα social media είναι ένας πολύ καλός τρόπος γνωριμίας νέων ανθρώπων και δημιουργίας επαφών. Ωστόσο, ελλοχεύει ο κίνδυνος του εθισμού και η κατάργηση της επιθυμίας με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένα χάσμα ανάμεσα στους ανθρώπους. Κάπως έτσι θα έλεγα ότι οι ανθρώπινες σχέσεις γίνονται όλο και πιο σύντομες, επιφανειακές, επιπόλαιες και άδειες συναισθηματικά. Προφανώς δεν μπορεί η αγάπη ή ο έρωτας να μετριέται με likes, follows ή με μηνύματα στο Μessenger. Επομένως, ο άνθρωπος δεν είναι μια βάση δεδομένων ούτε ο συναισθηματικός μας πλούτος μπορεί να αντικατασταθεί από ένα πρόγραμμα λογισμικού.
— Μπορεί οι αλγόριθμοι να αποτελέσουν τον νέο Μεγάλο Αδελφό;
Βέβαια. Το παράδειγμα της αγοραπωλησίας του Τwitter από τον πλουσιότερο άνθρωπο στη Γη είναι ενδεικτικό.
— Είναι ικανοί οι υπολογιστές να αντικαταστήσουν τον άνθρωπο;
Όχι. Ο άνθρωπος έχει ακόμα τον έλεγχο των αποφάσεων. Είναι ξεκάθαρο ότι μέχρι στιγμής ένας υπολογιστής δεν μπορεί να αποκτήσει συνείδηση.
— Τι είναι η Γη μέσα στο σύμπαν; Όπως γνωρίζουμε, το 95% του σύμπαντος παραμένει άγνωστο.
Σκεφτείτε ότι ζείτε σε ένα ορεινό χωριό της Κρήτης και κατά τη διάρκεια της ζωής σας δεν έχετε μετακινηθεί σε άλλο μέρος στο νησί. Έτσι θα μπορούσαμε να περιγράψουμε το άγνωστο που μας περιβάλλει. Νομίζουμε ότι αυτό που βλέπουμε τόσα χρόνια είναι ο κόσμος μας. Επίσης, κατοικούμε σ’ ένα ενσυνείδητο σύμπαν, ένα σύμπαν που αποκρίνεται στο πώς σκεφτόμαστε και αισθανόμαστε. Και αυτό το ανθρώπινο σύμπαν είναι το αληθινό σύμπαν. Το μόνο που έχουμε.
— Είμαστε αστρόσκονη; Από τι αποτελούνται το σύμπαν και ο άνθρωπος;
Χωρίς αμφιβολία. Ο άνθρωπος γεννήθηκε από τα άστρα. Στο σύμπαν υπάρχουν περίπου ένα τρισεκατομμύριο τρισεκατομμύρια άστρα. Και ένα μέσο ανθρώπινο σώμα αποτελείται από 7.000 τρισεκατομμύρια τρισεκατομμυρίων άτομα. Το 67% αυτών των ατόμων είναι υδρογόνο, το 18% άνθρακας και το 3% άζωτο. Από τη Γη ως τον Ήλιο, τα πάντα έχουν δημιουργηθεί από αστρικά υλικά. Έτσι, το σώμα μας είναι ένας μικρός πλανήτης.
— Γεννιόμαστε, ζούμε και πεθαίνουμε; Αυτή είναι η ζωή μας;
Ορισμένοι μάς λένε ότι είμαστε πεπερασμένα όντα. Νομίζω, όμως, ότι τελικά είμαστε άπειρα όντα. Ο νους μας δεν χάνεται. Είναι πέρα από τον χώρο και τον χρόνο. Υπάρχει μια πραγματικότητα που είναι πιο βαθιά. Ο χώρος και ο χρόνος είναι μια εμπειρία. Η εμπειρία νοείται ως η κινητήρια δύναμη του σύμπαντος, δηλαδή, σύμφωνα με την κβαντομηχανική, ζούμε στο συμμετοχικό σύμπαν και η επίγνωση είναι θεμελιώδης. Άρα, όταν πάψει να υπάρχει το φυσικό σώμα, παύει η εμπειρία του εγώ. Ωστόσο, όταν πεθαίνει το φυσικό σώμα, παραμένει η πραγματικότητα, δηλαδή η συνειδητότητα. Θέλω να πω, λοιπόν, ότι δεν προέρχονται όλα από τον εγκέφαλο, υπάρχει και η ψυχή.
— Γιατί οι μαύρες τρύπες συγκαταλέγονται στα πιο μυστηριώδη και τρομακτικά σημεία του σύμπαντος;
Γιατί είναι τα σύνορα του δικού μας σύμπαντος. Κι αυτό τρομάζει τον ανθρώπινο νου. Η δύναμη της βαρύτητας μιας μαύρης τρύπας παραμορφώνει τον χωρόχρονο και διατηρεί την ικανότητα να εξαφανίζει οτιδήποτε εισέλθει σε αυτήν, ακόμα και το ίδιο το φως.
— Τι είναι ο χρόνος;
Ένα γιγαντιαίο μυστήριο. Ένα δημιούργημα του ανθρώπινου μυαλού. Ο χρόνος διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο, αλλά είναι κυρίως αυτός που διαμορφώνει την ανθρώπινη εμπειρία.
— Και η συνειδητότητα;
Η γνώση ότι υπάρχουμε. Ξέρω δηλαδή ότι είμαι συνειδητό όν.
— Είναι ο διαλογισμός μια νέα θρησκεία;
Προσωπικά, θα σας έλεγα ότι η θρησκεία είναι μια παλιά μορφή διαλογισμού. Είναι μια πνευματική πρακτική που ηρεμεί τον νου, καθαρίζει τη σκέψη, αυξάνει την παραγωγή σεροτονίνης. Σε βοηθά να αποσύρεσαι από την πολυάσχολη ζωή σου. Τα αμέτρητα ερεθίσματα που δέχεται ο άνθρωπος σήμερα σκοτεινιάζουν το μυαλό του. Ο διαλογισμός έρχεται να φωτίσει τον νου και να τον βοηθήσει να αποβάλει τις αχρείαστες και ζοφερές σκέψεις. Ο διαλογισμός είναι η αβίαστη ησυχία του μυαλού. Είναι εκείνες οι στιγμές που εσύ βρίσκεσαι με τον εαυτό σου.
— Σε μια ανταγωνιστική εποχή τι θα συμβουλεύατε έναν νέο σήμερα;
Να δίνει προσοχή στα μικρά πράγματα της ζωής μας. Οι δυσκολίες και τα εμπόδια είναι εκείνα που μας διδάσκουν και μας εξελίσσουν. Το πρώτιστο είναι να προσπαθήσει να μάθει όσο γίνεται καλύτερα τον εαυτό του. Το να ζεις καλύτερα σημαίνει να ξέρεις τον εαυτό σου. Τέλος, να ακολουθήσει τα όνειρά του, γιατί εκεί βρίσκεται το πιο συναρπαστικό πεδίο των ιδεών. Από τα όνειρα προερχόμαστε.
— Ποια είναι η γνώμη σας για την ελληνική κοινωνία;
Διακρινόμαστε από μια τάση αυτοκαταστροφής. Η σπουδαία ιστορία μας πολλές φορές έχει εξελιχθεί σε τροχοπέδη. Εφησυχάζουμε και επικαλούμαστε τα θαυμαστά επιτεύγματα του παρελθόντος χωρίς κριτική σκέψη και γόνιμο προβληματισμό για το σήμερα και το αύριο. Αγαπώ πολύ τον τόπο μου, αλλά δεν ξεχνώ ότι οι Αθηναίοι σκότωσαν τον Σωκράτη, εμείς φυλακίσαμε τον Κολοκοτρώνη και σκοτώσαμε τον Καποδίστρια. Στο εξωτερικό θριαμβεύουμε, στο εσωτερικό αλληλοεξοντωνόμαστε.
— Τι είναι η ευδαιμονία για σας;
Όπως υποστηρίζει ο Αριστοτέλης, πρόκειται για μια ανώτερη κατάσταση, το ύψιστο αγαθό που μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος. Η συνειδητοποίηση ότι είμαστε κάτι παραπάνω από το σώμα μας. Όταν κατανοήσεις ποια είναι η φύση σου, τότε θα βρεις τον δρόμο που οδηγεί στην απόλυτη ευχαρίστηση. Πολλές φορές οι άνθρωποι παραμένουμε παγιδευμένοι μέσα στις απόψεις, τις συμβάσεις, τις προκαταλήψεις και τις πεποιθήσεις μας. Ο φόβος και η αμφιβολία καθορίζουν τις ζωές μας. Μένουμε εγκλωβισμένοι στον κόσμο που έχουμε δημιουργήσει. Πιστεύουμε ότι μόνο εμείς κατέχουμε την αλήθεια. Αν διευρύνουμε, όμως, τον τρόπο που σκεφτόμαστε, αν ανοίξουμε τους ορίζοντές μας, τότε η καθημερινή μας ζωή θα γνωρίσει την πληρότητα.
— Πιστεύετε στον Θεό;
Σε ποιον Θεό; Το ίδιο το σύμπαν είναι θεϊκό. Εσύ, ο καθένας μας είναι το σύμπαν.
— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;
Να μπορείς να ανακαλύψεις την ευδαιμονία. Να μη φοβάσαι τον θάνατο μόνο και μόνο επειδή δεν θέλεις να αντιμετωπίσεις τη ζωή.
